p-Ksilol (p-Xylene) – "Molecule of the Week" project

“Molecule of the Week” layihəsi çərçivəsində Vüsalə İsrafilova tərəfindən yazılan məqalə: “p-Ksilol”.

Para-ksilol (C₈H₁₀) aromatik karbohidrogenlərin mümayəndəsidir. p-Ksilol 1 və 4-cü mövqelərdə metil qrupları olan benzolun homoloqudur. Ksilol kimi tanınan dimetilbenzolun üç izomerindən biridir. Hamısı eyni kimyəvi düstura malikdir – C₆H₄(CH₃)₂. Ksilolun bütün izomerləri rəngsiz mayelərdir.

1,4-ksilol, 1,4-dimetilbenzol, p-dimetilbenzol; p-metiltoluol; 4-metiltoluol kimi də adlandırılan ksilol molyar kütləsi 106 q /mol, sıxlığı 0.861 q/ml, ərimə nöqtəsi 13.2 °C, qaynama nöqtəsi 138.4 °C olan aromatik qoxulu birləşmədir.

p-Ksilol istehsalı sənaye baxımından əhəmiyyətlidir, 2014-cü ildə ksilola illik tələbat 37 milyon ton və daha çox təşkil edirdi.

p-Ksilol təbii olaraq neft və kömür yataqlarında olur. Tütün tüstüsü kimi əksər yanma mənbələri tərəfindən yayılır.

Biokütlə mənşəli dimetilfurandan və etilendən p-ksilolun alınması seolit katalizatorları ilə aparılır. Etilenin və 2,5-dimetilfuranın tsiklo yüklənməsi və sonradan p-ksilola dehidratasiyası H-Y seolit və 300 °C temperaturda alifatik bir həlledici istifadə edərək 75% seçiciliklə əldə edilmişdir. Rəqabətli yan reaksiyalara dimetilfuranın 2,5-heksandiona hidrolizi, p-ksilolun alkilasiyası və 2,5-heksandionun polimerləşməsi daxildir. Müşahidə olunan reaksiya dərəcələri və hesablanmış enerji maneələri, susuzlaşmadan p-ksilola qədər bitsiklik bir əlavə vasitədən keçən iki addımlı reaksiyaya uyğundur. Etilen və dimetilfuranın təkrar yüklənməsi katalitik aktiv sahə olmadan baş verir.

p-Ksilol mühüm kimyəvi xammaldır. Digər sənaye tətbiqləri arasında, polimerlərin geniş miqyaslı sintezində xammal kimi istifadəsi var. 1,4-bis (xlorometil) benzolun sintezi üçün kimyəvi vasitə kimi istifadə olunur; dimetil tereftalat; poli p-ksilol; 4-(tri-florometil) benzaldehid; 4-(triflorometil) benzil spirti; 2,5-ksilidin istehsalında tətbiq olunur. Xüsusilə tereftal turşusu istehsalı üçün xammaldır.

p-Ksilol insanlarda baş ağrısı, yorğunluq, baş gicəllənməsi, süstlük, qarışıqlıq, qıcıqlanma, iştahsızlıq, o cümlədən mədə-bağırsaq ağrıları yarada bilər. p-Ksilol buxarının milyonda 100 hissə (ppm) həddində aşılması, göz, burun və boğazda qıcıqlanma və sinədə sıxılma və anormal gedişə səbəb ola bilər. Udulduqda zərərli və ya ölümcül təsir göstərir. p-Ksilol mərkəzi sinir sistemi ilə bağlı problemlərə səbəb ola bilər və udulduqda, ağciyərlərə daxil olduqda kimyəvi pnevmonitə səbəb ola bilər. Maye p-ksilolun dəriyə uzun müddət məruz qalması dəridən yağları çıxara bilər. Bu maddənin mərkəzi sinir sisteminə də təsiri olur .

Atmosferə ksilollar sənaye mənbələrindən, avtomatik işlənmədən və həlledici kimi istifadə edilməklə buxarlanma yolu ilə buraxılır.

p-Ksilol güclü yanıcı xassəyə malik olduğundan ksilolla yanma zamanı insanlarda 3-cü dərəcəli yanıq xəsarətləri törədir.

Qarışıq ksilollar boya və örtük kimi məhsullarda həlledici olaraq, etilbenzol istehsalında istifadə olunur və benzinə qarışdırılır.

Azot turşusunun oksidləşmə və adsorbsiya gücü tək divarlı karbon nanoborulara təsiri araşdırılmışdır. Adsorbsiya gücünü aradan qaldırmaq üçün o-ksilol və p-ksilol model kimi istifadə edilmişdir.

Ədəbiyyat: